Seyirci etkisi (bystander effect), yardıma ihtiyaç duyulan bir durumda, çevrede olaya tanıklık eden kişi sayısı ne kadar fazla ise, müdahale eden kişi sayısının o oranda düştüğünü belirten psikolojik terim. Olası bir yardım ihtiyacı durumunda, etrafta çok sayıda tanık varsa, her bir tanık orada bulunan diğerlerinin müdahale edeceğini düşünerek duruma kayıtsız kalıyor ve bu durum hiç kimsenin müdahale etmemesi gibi sonuçlara yol açabiliyor.
Psikologlar seyirci etkisini yaklaşık olarak 50 yıldır incelemektedir. Psikologlar gerçek hayatta yaşanan bir cinayetten sonra bu konuya ilgi duymuşlardır. 1964 yılında 28 yaşında bir kadın olan Catherine Genovese, New York’ta bir akşam işten eve dönerken binasının dışında saldırıya uğrar ve öldürülür.
O zamanlarda New York’un kenar mahallelerinde cinayet işlenmesi nadir görülen olay değildi. Fakat bu cinayetle ilgili halkın ve medyanın ilgisini çeken farklı bir durum vardı. Yapılan polis soruşturması sonucu 38 kişinin bu cinayetin tanığı olduğu belirlendi. 38 komşu sokaklarında bir kadının saldırıya uğradığının farkındaydı ama hiçbiri cinayeti önleyici bir harekette bulunmadı. İçlerinden sadece bir kişi camdan, ‘’Kızı rahat bırak’’ diye bağırdı ve bir kişi de olay olup bittikten sonra polisi aradı. Bunun medyaya yansıması sonucu Bibb Latane ve John Darley isimli iki psikolog neden olay anında kimsenin müdahale etmediğini anlamak için araştırma yapmaya başladı. Böylece günümüzde seyirci etkisi olarak bilinen kavramın temelleri atılmış oldu.
Günlük hayatımızda sıklıkla birinin arabasının bozulması, sokakta birinin bayılması, yangın vb. birçok acil durumla karşılaşırız. Psikologlar günümüze kadar yapılan çeşitli deneylerde insanların hangi durumlarda yardım edip hangi durumlarda yardım etmediğini anlamak için birçok deney gerçekleştirdikten sonra, beklenenin aksine kişilerin tek başlarına iken acil durumlarda genelde yardıma koştuğu fakat etrafta bulunan kişi sayısı arttıkça yardım etme oranının çok düştüğünü gördüler. Bunun bir sebebi sorumluluk dağılmasıdır. Herkes başka birinin yardım edeceğini düşündüğü için kimse yardımda bulunmaz.
İkinci bir sebep ise kişinin kendinden daha bilgili (doktor) ve otorite sahibi birinin (polis) duruma müdahale etmesinin daha verimli olacağını ve kendi yardımının gereksiz olduğunu düşünmesidir. Farkedilen başka bir nokta ise insanların tek başlarına olduklarında acil bir durumu, grup içinde olmaları haline kıyasla daha çabuk fark ettikleridir. Bunun sebebi ise toplum kurallarının grup içindeki kişilerin etrafta olanlar yerine, birbirlerine odaklanmalarını gerektirmesidir.
Seyirci Etkisi Nasıl İşler?
İzleyici kişi olayı farkettikten sonra etraftaki diğer kişilere bakarak durumun acil olup olmadığını değerlendirmeye çalışır. Kimsenin yardım etmediğini görünce, insanların tepkisizliğine ayak uydurup yardım etmemeyi seçebilir. Etrafta daha yetkili kişilerin varlığına inanç ve onların dahi yardım etmemesi, durumu önemsiz gibi gösterebilir. Eğer durumun acil olduğuna kanaat getirirse, bunun kendi sorumluluğu olup olmadığını düşünmeye başlar. Sorumluluk duygusu ve kendini yardıma muhtaç kişinin yerine koyma, yardım etme ihtimalini güçlendirir. Kişi kurbanın yardıma ihtiyaç duyduğuna inanırsa, kurbanı tanıyorsa veya özellikle kendinde ilk yardım ve temel savunma eğitimi olduğunu bilirse yardım etmeye daha yatkın olur. Son adım ise olaya kendisi müdahil olarak ya da yetkililere haber vererek yardım etmeye karar vermektir. Böylelikle kişi seyirci etkinin üstesinden gelir.
Seyirci etkisinin ülkemizde sıkça karşılaştığımız örneği güpegündüz, göz göre göre işlenen şiddet olaylarıdır. Bunlara karşı ‘’Şahit yazarlar, görmezden geleyim’’ tutumu yerine kendimizi tehlikeye atmadan kurbanı kurtarmaya yönelik hareket edebiliriz. Olaya gidip müdahale edemesek bile polisi arayarak, etrafta yardımcı olabilecek birkaç kişi daha bularak, bunların hiçbirini yapamazsak en azından bağırıp ses çıkararak saldırganın dikkatini dağıtıp kurbanın hayatını kurtarabiliriz.
Eğer bu yazı ilginizi çektiyse Hayal Kırıklığı Nedir? yazımıza bakabilir. Ayrıca bizi Instagram ve Twitter’dan takip edebilirsiniz.
